شاه عباس صفوی به منظور ثبات و توجیـه قدرت خود درون زمان حکومتش، ستون در پذیرایی از فعالیت‌های عمرانی بـه خصوص احداث باغ یـاری گرفت. ستون در پذیرایی او دستور داد یک مرکز جدید به منظور شـهر ایجاد کنند. ستون در پذیرایی این مرکز درون ربع جنوب غربی شـهر و بر روی باغ نقش جهان شکل گرفت. باغ نقش جهان، قبل از انتخاب آن بـه عنوان مرکز حکومتی، توسط شاهان صفوی بـه عنوان اقامت‌گاه مورد استفاده قرار مـی‌گرفته و جزو تیول شاهی محسوب مـی‌شده است.
نقشـه قدیم اصفهانشاه عباس با ساخت مـیدان نقش جهان، پیوندی مـیان شـهر اصفهان و باغ‌های خود درون دولتخانـه ایجاد کرد. بنابراین مـیدان نقش جهان را حتما فضای عمومـی درون نظر گرفت کـه به واسطه‌ای عمارت عالی قاپو بـه بخش دولتی ارتباط مـی‌یـافت.این عمارت پنج طبقه با تالار ستون داری مشرف بر مـیدان، مـهم‌ترین عمارت سردر مجموعه‌ی دولتخانـه محسوب مـی‌شد.عالی قاپو، البته فقط راه رسیدن بـه محوطه‌ی کاخ نبوده، بلکه از طریق مـیدانی بزرگ بر مـیدان نقش جهان مشرف بوده کـه هم نظرگاهی به منظور شاه فراهم مـی‌آورد و هم خود جلوه‌ای زیبا داشته است.عمارت سردر، نمای شـهری دولتخانـه را ارائه مـی‌کرد. بـه هر روی، ورای این بنای چند منظوره، مجموعه کاخ‌ها و باغ‌های سلطنتی صفویـان انتظام یـافته بود کـه یکی از معروف‌ترین آن‌ها، چهل ستون است.
بر اساس متون تاریخی، شاه اسماعیل دوم، به منظور اولین بار، عمارتی درون باغ نقش جهان ایجاد نمود. اما این شاه عباس اول بود کـه با بنایی ساده مرکب از یک تالار و اتاق‌های گوشواره‌ای چهار سمت آن، هستهی مرکزی بنای چهل ستون را بنیـاد نـهاد و بیست و سومـین سالگرد نشستن خود بر تخت را جشن گرفت.
در سال ۱۳۲۶ هجری شمسی کتیبهای از زیراندود گچ،بیرون آمد کـه اطلاعات بس ارزشمندی با خود بـه ارمغان آورد. بر این اساس روشن شد کـه در زمان شاه عباس دوم، تغییراتی درون ساختار و تزیینات این بنا صورت گرفته است.الحاق تالاری ستون‌دار بـه جانب اصلی بنا و اجرای تزیینات نفیس از شمار این تغییرات است.
پس از شاه عباس دوم که تا هجوم افغان‌ها، از این کاخ هم‌چنان به منظور برگزاری تشریفات رسمـی استفاده مـی‌د. درون حین برگزاری یکی از این جشن‌ها درون زمان شاه سلطان حسین، چهل ستون دچار آتش‌سوزی شد و به دلیل خرافه‌پرستی شاه کـه خاموش آتش را خلاف مشیت الهی مـی‌دانست، عمارت درون شعلههای آتش سوخت و آسیب جدی دید. اما بعد از آن بازسازی، نوسازی و آرایش جدید یـافت.چنان کـه اشاره شد از این عمارت و باغ پیرامون آن، که تا هنگامـه‌ی هجوم افغان‌ها استفاده مـی‌شد. درون زمان هجوم افغان‌ها این عمارت مانند بسیـاری از کاخ‌ها و عمارات سلطنتی مورد هجوم و ویرانی قرار گرفت و اشیـاء نفیس آن بـه تاراج رفت.
بیش‌ترین آسیب، اما درون زمان ظل السلطان(پسر ناصرالدین شاه) حاکم قاجاری اصفهان، بر این بنا وارد شد.به دستور این مرد، بسیـاری از نگاره‌ها، با ضربه‌های تیشـه مخدوش و با لایـه‌ای از گچ پوشانده شد؛ آیینـه‌های ستون‌های ایوان‌ها و دیواره‌ها فرو ریخته شد و درها و پنجره‌های نفیس منبت کاریف گره‌چینی و خاتم‌کاری آراسته با شیشـه‌های رنگی بنا، به منظور استفاده درون کاخ شخصی حاکم بـه عمارت مسعودیـه‌ی تهران منتقل شد.
آیینـه خانـه؛ تخریب شده توسط ظل السلطانالبته جای شکرش باقی است، درمقایسه با کاخ‌های دیگر صفوی نظیر آیینـه خانـه، هفت دست و نمکدان کـه توسط ظل السلطان کاملا ویران شدند، این بنا شانس بیش‌تری به منظور ماندگاری بـه دست آورد و در سال ۱۳۱۰ ه.ش. درون فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و شرایط مساعد‌ی به منظور حفاظت و مرمت آن مـهیـا گردید و خوش‌بختانـه درون چند سال اخیر بـه اتفاق ۸ باغ دیگر، نامش درون فهرست مـیراث جهانی هم درخشید.
نام گذاری
بسیـاری دلیل نام گذاری این بنا بـه چهل ستون را وجود ۲۰ ستون درون ایوان شرقی عمارت و بازتاب تصویر آن‌ها درون آب حوض مقابل آن مـیدانند کـه در مجموع ۴۰ ستون بـه نظر مـی‌رسد.این ایده البته دارای اشکال است، زیرا پیش از این، کوشکی با نام چهل ستون درون قزوین وجود داشت کـه فاقد ویژگی یـاد شده بود. بنابراین حتما عدد ۴۰ را نشانـه‌ی کمال و پختگی و یـا کثرت و تعدد درون نظر گرفت. نام چهل ستون کـه پس از اسلام بـه تخت جمشید اطلاق شده بود نـه بـه دلیل بازتاب تصاویر ستون‌های آن درون آب و نـه بـه علت کمال و پختگی این مجموعه بلکه بـه دلیل ستون‌های باقیمانده انتخاب شده بود.
ساختار و تزئینات
تزئینات سقف کاخ چهل ستونتزئینات سقف کاخ چهل ستونکاخ چهل ستون با نقشـه مستطیل شکل، شانل یک تالار مرکزی با گنبد، ۴ ایوان درون چهار سوی آن و ۴ اتاق درون دو طبقه درون طرفین ایوان‌ها و ایوانی بزرگ با ابعاد ۵۷/۸X37 متر بر صفه‌ای بـه ارتفاع ۱ متر از سطح باغ و رو بـه مشرف بنا شده است.چنین تهرنگی، ما را یـاد کاخ فیروزآباد ساسانی مـی‌اندازد. عمدی و یـا سهو یبودن این شباهت، چندان به منظور ما روشن نیست ولی بسیـاری، الگوی باغ‌های صفوی را درون ایران باستان جسته‌اند.
ورودی اصلی کاخ چهل ستونگزافه نیست کـه اگر ایوان بزرگ عمارت چهل ستون را مـهم‌ترین فضای کالبدی این بنا بدانیم.به دلیل همـین جایگاه هست که پژوهشگران، اغلب این قسمت از بنا را با کاخ‌های پیشا اسلامـی مقایسه کرده و از نقشـه‌ی اولیـه‌ی کوشک غافل شده‌اند.استفاده از تالار ستون‌دار فقط بـه این بنا، محدود نیست؛ زیرا درون عمارت‌هایی نظیر عالی قاپو، تالار طویله و آیینـه خانـه نیز کاربرد داشته است.در دو بنای اخیر و چهل ستون، عمارت بـه واسطه‌ی تالاری با ستخری طویل و منظر پیرامون مرتبط مـی‌شود.
این ایوان ستون‌دار یـا تالار چوبی، بـه اندازه‌ی ۱۷X38 متر متشکل از ۱۸ ستون چوبیبه قطر ۶۰ سانتی‌متر و بلندای ۱۳ متر با پایـه ستون‌های سنگی بـه ارتفاع ۶۰ سانتی‌متر و سر ستون‌های مقرنس شکل است. درون بخش مرکزی تالار، حوضی چهارگوش و مرمری وجود دارد. زیبارین بخش تالار، سقف آن هست که قاب‌بندی، منبت‌کاری و طلاکاری شده است.
نقاشی‌ها
در مـیان آرایـه‌های گوناگون کاخ صفوی، نقاشی دیواری، هنری شاخص درون بیش‌تر کاخ‌های بزرگ این دوره مانند عالی قاپو، هشت بهشت و چهل ستون بـه کار رفته است. چهل ستون درون این مـیان دارای تنوعی بی‌نظیر، هم از نظر کیفیت و هم تنوع سبک‌های بـه کار رفته بـه شمار مـی‌آید. از این نقاشی‌ها، جهت تزیین کلیـه‌ی فضاهای معماری بنا، اعم از تالار بارعام، اتاقها و ایوان‌ها بهره گرفته‌اند. نقاشـه‌های دیواری چهل ستون، درون چهار گروه زیر قابل بررسی هستند:
گروه اول:
صحنـه‌هایی با موضوعاتی چون جشن و شادی و شکار بـه سبک رضا عباسی.”رضا”، هنرمند برجسته‌ی دوره ی شاه عباس اول بود. لقب “عباسی” او نشان‌دهنده‌ی نزدیکی‌اش بـه شاه است.
گروه دوم:
صحنـه‌های بسیـار بزرگ کـه در بخش فوقانی دیوارهای شرقی و غربی تالار بارعام اجرا شده است. این نقاشی‌ها رویدادهای تاریخی و صحنـه های متنوعی از دربار صفوی را نشان مـی‌دهند و از این جهت از مدارک ارزشمند تاریخی بـه شمار مـی‌روند. این مجالس عبارتند از:
- مجلس پذیرایی شاه عباس اول از ولی محمد خان ازبک.
- صحنـه‌ی جنگ شاه عباس اول با عثمانی‌ها درون چالدران.
- مجلس پذیرایی شاه طهماسب اول از همایون، پادشاه گورکانی هند.
در دیوار شرقی تالار نیز این صحنـهها بـه چشم مـی‌خورند:
- جنگ نادرشاه درون کرنال هند.
- مراسم پذیرایی شاه عباس دوم از ندر محمد خان، حاکم ترکستان.
گروه سوم:
مجالسی نسبتا بزرگ از جشن‌ها و گلگشت‌های درباری یـا مضامـین ادبی مانند خسرو و شیرین و یوسف و زلیخاست. درون اجرای این نقاشی‌ها، ترکیبی از سبک‌های ایرانی، اروپایی و هندی مورد استفاده قرار گرفته است.
یکی از شاخص‌ترین نقاشی‌ها، صحنـه‌ی خودسوزی همسر حاکم قندهار هست که ظاهرا درون هنگام مرگ پیش بینی نموده بودکه شاه عباس دوم بعد از چهل روز، سرانجام شـهر را فتح خواهد نمود. شاه عباس بعد از پیروزی درون این جنگ، بـه پاس قدردانی از او دستور داد واقعه‌ی خودسوزی او را بر دیوار چهل ستون تصویر کنند که تا حماسه‌ی این زن دلیر جاودانـه گردد.
گروه چهارم:
نگاره‌های اروپاییـان یـا مسیحیـان ایرانی هست که درون ایوان‌های شمالی و جنوبی و طاقچه‌های دو سوی شاه‌نشین و احتمالا بـه دست نقاشان هلندی دربتر “لوکار” و “فیلیپ آنجل” بـه سبک اروپایی کشیده شده‌اند.
علاوه بر نقاشـه‌های یـاد شده، سراسر سطوح داخلی این بنا، اعم از تاق نماها و جدار داخل گنبدهای تالار مـیانی با نقوش اسلیمـی و گیـاهی آرایش یـافته، چنان کـه هیچ فضایی بدون تزیین باقی نمانده است. تعدد و تنوع مضامـین و سبک‌های نقاشی بـه کار رفته، این عمارت را درون مـیان تمام بناهای صفوی کم‌نظیر یـا حتا بی‌نظیر ساخته است.
منبع: کتاب معماری ایران و جهان اثر دکتر رضا نوری شادمـهانی
: ستون در پذیرایی[چهل ستون اصفهان؛ درون گذر تاریخ | مجله خبری سفرمـی ستون در پذیرایی]
نویسنده و منبع | تاریخ انتشار: Sun, 22 Jul 2018 20:03:00 +0000